Piotr Pelczar

Obce całostki pokwitowań telegraficznych Ct w Polsce po odzyskaniu

niepodległości. PREKURSORY, WSPÓŁKURSORY oraz POSTKURSORY

Ct z 1918/1919/2021 roku oraz ich (nie)prawidłowości taryfowe

Setna rocznica odzyskanie niepodległości przez Polaków w 1918 roku zainspirowała wielu filatelistów do badań i publikacji z różnych dziedzin filatelistyki dotyczące tego prowizorycznego okresu przejściowego. Powstało wiele cennych opracowań oraz wygrzebano w uśpionych zbiorach oraz w archiwach wiele ciekawego materiału filatelistycznego, czasami będącego wręcz odkryciami wielu rarytasów po stu latach. To wartościowy okres aktywności filatelistów. Próbowaliśmy dociec, jakie faktycznie istnieją poprzedniki pokwitowań telegraficznych? Wydawało się, że choć takie Vorlaüfery są bardzo rzadkie, to jednak w urzędach pocztowych w polskojęzycznej Galicji w chwili odzyskania niepodległości mogły jeszcze znajdować się (?) nieliczne pozostałości austriackich Mi TA 57 i 60 oraz liczniejsze egzemplarze używanych Mi TA 65, które mogli wykorzystać Polacy [1, 2, 3].

Pokwitowania telegraficzne ze znakiem opłaty z lewym profilem cesarza Franciszka Józefa w wersji dwu- oraz trójjęzycznej były w użyciu w okresie od 1909 do 31.03.1917 roku. Nie powinny więc dotrwać jako nadal używane na pocztach do odzyskania niepodległości. Walor z nieczytelnym datownikiem nie powinien więc być użyty w Polsce po 11.11.1918 roku, czyli półtora roku po wycofaniu z użycia. W użyciu pocztowym do czasu upadku cesarstwa na terenach polskojęzycznych w zasadzie był tylko jeden rodzaj pokwitowań telegraficznych. Trójjęzyczne pokwitowania z cyfrą „10” w ornamencie na znaku opłaty były dostępne we wszystkich urzędach pocztowych. Walory są prawidłowo opłacone zgodnie z taryfą austriacką obowiązującą jeszcze w Polsce do 9.12.1918 roku.

Po odzyskaniu niepodległości tylko one mogły być użyte, jako PREKURSORY polskich pokwitowań. Spodziewaliśmy się spotkać ich wiele (?), ale dotychczas znane są zaledwie dwa egzemplarze. Walor u góry ilustracji prezentuje prawidłową opłatę 10 halerzy zgodną z taryfą obowiązującą po zaborach do 9.12.1918 roku. Jest to prekursor prawidłowy taryfowo. Walor u dołu ilustracji został użyty podczas obowiązywania w terminie 10.12.1918-14.04.1920 roku taryfy z opłatą 25 hal (fen) za wydanie pokwitowania. Jest to przykład prekursora nieprawidłowego, niedostatecznie opłaconego. W lutym 1919 roku powstały w Krakowie pierwsze polskie prowizoryczne dzielnicowe pokwitowania nadania telegramu z typograficznymi „krakowskimi” nadrukami pocztowymi katalogowane, jako Fi. nr Ct 1-6. Dotychczas wśród nich znamy tylko jeden „zabłąkany” bardzo rzadki egzemplarz Mi TA 56 „AUFGABESCHEIN / PODATKA” w wersji językowej niemiecko-czeskiej z nadrukiem „krakowskim” katalogowany, jako Fi nr Ct 2. Po wykonaniu nadruków „krakowskich” nie było już powodu, by po lutym 1919 nadal używać walorów poaustriackich bez polskiego nadruku. A jednak, między innymi do małego urzędu pocztowego w Lubaczowie nadal nie dotarły polskie wydania przedrukowe. Polski urzędnik pocztowy zmuszony był wykorzystać obce pokwitowanie, tym razem już jako WSPÓŁKURSOR, Mitlaüfer z datą 24.IV.1919 roku. Jest to przykład współkursora nieprawidłowego, wadliwie niedopłaconego.

Później, kiedy dawno zapomniano już o pokwitowaniach poaustriackich oraz o polskich z nadrukami „krakowskimi”, od kwietnia 1920 w Polsce powszechnie dostępne były polskie pokwitowania definitywne, począwszy od Fi. Ct 7. Lubaczów, miasto królewskie lokowane w 1376 roku, położone w województwie podkarpackim u ujścia Sołotwy do Lubaczówki blisko granicy z Ukrainą. Pierwsza wzmianka o Lubaczowie pochodzi z 1214. Od 1772 do 1918 miasto znajdowało się pod zaborem austriackim. Dnia 16 września 1939 do Lubaczowa wkroczyły wojska niemieckie, ale 26 września ustąpiły miejsca wojskom sowieckim na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow. Ponowna okupacja niemiecka rozpoczęła się z wybuchem wojny niemiecko-sowieckiej 22 czerwca 1941. Obecnie miasto liczy 12 tysięcy mieszkańców [6].

* * *

ŚLĄSK CIESZYŃSKI
Na tych terenach w czasach cesarstwa austriackiego dla ludności czeskojęzycznej w użyciu były między innymi pokwitowania telegraficzne nr Mi TA 56 w wersji językowej niemiecko-czeskiej (d.b.). Po 1918 roku używano ich nadal do czasu podziału Śląska Cieszyńskiego, o czym będzie dalej. Na terenach spornych pomiędzy Polakami i Czechami już w 1919 roku prawidłowo używano polskich pokwitowań regionalnego wydania prowizorycznego z nadrukiem „krakowskim”. W dniu 17.XI.1919 roku zaliczono prawidłową opłatę 25 hal zgodną z przywołaną wyżej taryfą pocztową. Niektóre tereny sporne jeszcze w 1920 roku czekały na przyłączenie ich do Polski. Na początku 1920 roku nie udała się próba plebiscytu na Śląsku Cieszyńskim. Na terenach plebiscytowych Śląska Cieszyńskiego, Spiszu i Orawy osobno poczta polska i oddzielnie poczta czechosłowacka wprowadziły swoje plebiscytowe znaczki obiegowe z nadrukami „S.O. / 1920” (Silesie Orientale). Oprócz znaczków plebiscytowych używano tutaj nadal prowizorycznych pokwitowań regionalnych z nadrukami „krakowskimi”. Opłata taryfowa w wysokości 50 hal (lub 50 fen) obowiązywała w Polsce w okresie 15.04.-15.08.1920 roku.

Dopiero decyzją Rady Ambasadorów z 28.07.1920 r. podzielono region i sam Cieszyn pomiędzy Polskę i Czechosłowację w przybliżeniu wzdłuż rzeki Olzy. Polska otrzymała 44%, a Czechosłowacja 56% powierzchni. Za granicą pozostało 150 tys. ludności polskiej, stanowiącej większość na obszarach tzw. Zaolzia. Wśród wielu miejscowości, do Polski trafiło też Bielsko, a wieś Zebrzydowice znalazła się przy naszej granicy z Czechami. W okresie 15.08.-15.12.1920 roku obowiązywała opłata taryfowa za wydanie pokwitowania telegraficznego w wysokości 1 marki polskiej. Niedługo po odzyskaniu niepodległości w Polsce, a po odzyskaniu części Śląska Cieszyńskiego również na tym terenie, znak opłaty Mi TA 56 stracił swoją wartość nominalną, bo przestała istnieć instytucja, która w 1908 roku była emitentem tego pokwitowania. Na il. 9 przedstawiamy takie pokwitowanie użyte w Polsce w roku … 1921 w Zebrzydowicach [5].

Zebrzydowice, duża wieś gminna w powiecie cieszyńskim nad rzeką Piotrówką przy granicy z Czechami. Pierwsze wzmianki w 1305 roku. Wieś leżała w granicach utworzonego w 1290 piastowskiego (polskiego) księstwa cieszyńskiego, następnie była lennem Królestwa Czech, a w latach 1526-1918 leżała w monarchii Habsburgów. Większość mieszkańców stanowiła ludność polskojęzyczna. Po I wojnie światowej teren sporny z Czechami, ostatecznie miejscowość w lipcu 1920 roku znalazła się w granicach Rzeczypospolitej. Obecnie wieś liczy 5 tysięcy mieszkańców [7]. W okresie 15.12.1920-14.07.1921 obowiązywała w Polsce taryfa z opłatą 2 marek polskich za wydanie takiego pokwitowania. Z pokwitowaniem z il. 9 nie byłoby kłopotu, gdyby Mi TA 56 użyto jako blankiet formularza bez zaliczania austriackiej wartości 10 hal w poczet opłaty polskiej. Jednak polska opłata na rewersie wynosi tylko 190 fenigów (równoważnych wobec halerzy). Pocztowiec doliczył jako pełnoprawny składnik polskiej opłaty nominał austriackiego nie unarodowionego znaku opłaty! Przedstawiony walor użyty na Śląsku Cieszyńskim jest nielegalnym opóźnionym współkursorem (POSTKURSOR), do tego nieprawidłowym, bo z niedopłatą taryfową. Nie wiemy, jak poczta w Zebrzydowicach rozliczała się w 1921 roku z utargu za austriackie znaki wartości? Sprawa jest tym bardziej ciekawa, gdyż w tym czasie w całej Polsce zastosowano już definitywne wydania Ct. Były one używane również na Śląsku Cieszyńskim  i nie było powodu używać obcych i nieważnych pokwitowań.

Tym bardziej niejasne jest użycie w Zebrzydowicach Mi TA 56, ponieważ oprócz polskich pokwitowań całostek Ct, można było używać również na Śląsku Cieszyńskim dostępnych wtedy pokwitowań telegraficznych w formie formularzy Ft. Na przedstawionym Ft 2b  brakuje należnej opłaty taryfowej, która powinna być pobrana za pomocą znaczków opłaty. Prekursory wyprzedzały wprowadzone później odpowiednie walory polskie. Współkursory były używane równoczasowo obok kursujących walorów polskich. Na jednych i drugich znak opłaty pozostały po zaborcach nadal był czasowo honorowany. Czasami na takich walorach występuje frankatura mieszana. Współkursory użyte ze znacznym opóźnieniem to Postkursory. Przedstawione walory są dużo rzadsze, niż pierwotnie myślano i obecna wycena katalogowa powinna być poprawiona i w katalogu FISCHERA [8] powinna wyglądać, jak niżej:

A – prekursory pokwitowań telegraficznych (P Ct)

1918 XI. Austriackie całostki dowody nadania telegramu z 1916 (Mi TA 65 znak opłaty cyfra „10” w ornamencie) użyte bez nadruku w Polsce po 11.11.1918, jako poprzedniki (Vorläufery), prekursory polskich całostek. Pap. c. piaskowy, format ok. 150-152 x 105-107 mm. Tekst w jęz.: npu – niemieckim, polskim i ukraińskim.
P Ct 1   10 hal.   czerw. tekst npu............–   1000,–
Znane np.: z Sanoka z 27.XI.1918, z Krakowa z 11.XII.1918

B – współkursory pokwitowań telegraficznych (W Ct)

1919 II. Austriackie całostki dowody nadania telegramu z 1916 (Mi TA 65 znak opłaty cyfra „10” w ornamencie) użyte bez nadruku
w Polsce już po wydaniu Ct polskich, jako współkursory (Mitläufery) polskich całostek. Pap. c. piaskowy, format ok. 150-152 x 105-107 mm. Tekst w jęz.: npu – niemieckim, polskim i ukraińskim.
W Ct 1   10 hal.   czerw. tekst npu............–   2000,–
Znane np.: z Lubaczowa z 24.IV.1919

1921 III. Austriackie całostki dowody nadania telegramu z 1908 (Mi TA 56 znak opłaty lewy profil cesarza Franciszka Józefa) użyte bez nadruku w Polsce po wydaniu Ct polskich, jako współkursory (Mitläufery) polskich całostek, a w zasadzie już jako postkursory. Pap. c. piaskowy, format ok. 150-152 x 105-107 mm. Tekst w jęz.: nc – niemieckim i czeskim.
W Ct 2   10 hal.   czerw. tekst nc............–   2000,–
Znane np.: jako Postkursor użyty w Zebrzydowicach 17.III.1921

Niektóre prekursory i współkursory mają frankaturę mieszaną austriacko-polską lub niedopłatę taryfową.
*Pelczar P., PREKURSORY, WSPÓŁKURSORY oraz POSTKURSORY Ct z 1918/1919/1921 roku oraz ich (nie)prawidłowości taryfowe, Przegląd filatelistyczny 1/2022, str. 17-22

Tylko koleżeńska współpraca pozwala na podsumowania różnych zagadnień filatelistycznych. Serdeczne podziękowania otrzymują nasi życzliwi współpracownicy za udostępnienie skanów wykorzystanych na ilustracjach: J. Auleytner, J. Berbeka, J. Manterys, M. Miętus, H. Rack oraz J. Walocha. Jeśli nasi czytelnicy wyszukają kolejne egzemplarze prekursorów i współkursorów Ct, prosimy o informacje na adres piotr.pelczar@wp.pl.

Publikacje:
[1] Pelczar P., O pokwitowaniach telegraficznych (VCt, Ct, FCt), Filatelistyka 1992, str. 240-241
[2] Berbeka. J., Pokwitowania telegraficzne, Filatelistyka 1992, str. 255-257
[3] Berbeka J., Pokwitowania telegraficzne. Zestawienie katalogowe całostek - pokwitowań telegraficznych, Filatelistyka 1992, str. 299-302
[4] Pelczar P., Ziółkowski W., Prawie wszystko o… AUSTRIACKIE CAŁOSTKI i FORMULARZE POCZTOWE dla ludności polskojęzycznej w zaborze austriackim 1871-1918, Łeba-Gdańsk 2017, str. 36
[5] Miętus M., Pelczar P., Współkursor Ct - niepolskojęzyczne pokwitowanie za telegram nadany na Śląsku Cieszyńskim w 1921 roku, Przegląd filatelistyczny 2019, str. 160-162
[6] Lubaczów (online), <https://pl.wikipedia.org/wiki/Lubacz%C3%B3w>, (dostęp 5.12.2021)
[7] Zebrzydowice (online), <https://pl.wikipedia.org/wiki/Zebrzydowice_(wojew%C3%B3dztwo_%C5%9Bl%C4%85skie)>, (dostęp 5.12.2021)
[8] praca zbiorowa, FISCHER Katalog polskich znaków pocztowych (i z Polską związanych), tom II 2022, Bytom-Kraków 2022, str. 263-268