Bernard Jesionowski
Malborskie frankatury mechaniczne z "zamkiem malborskim"
Niniejszy tekst jest kontynuacją artykułu Pana Jerzego Zimnickiego „Zamek malborski na znakach opłaty pocztowej”[1] a posiadających w znaku graficznym rysunek zamku malborskiego bądź zawierających to określenie słowne. Pierwsze oznaczenie pobrania porta za pomocą datownika pocztowego (frankatura mechaniczna) na przesyłce pojawiło się w obszarze Regencji Gdańsko-Kwidzyńskiej w Królestwie Prus w styczniu 1867 roku[2] (Gdańsk/Danzig, Kwidzyn/Marienwerder, Elbląg/Elbing, Grudziądz/Graudenz). Można wprawdzie nazwać frankaturami wszystkie stemple pocztowe okresu przedznaczkowego (potwierdzały uiszczenie opłaty za przesyłkę) jednak stosowane były one zarówno na listach opłaconych przez nadawcę (taksacja czerwoną kredką) jak i z portem przerzuconym na odbiorcę (niebieska lub czarna taksa). Przystawiano je także na listach urzędowych zwolnionych z opłat. Nie spełniał więc ten miejscownik pocztowy definicji „frankatury mechanicznej”. W końcowej fazie funkcjonowania poczty pruskiej, w styczniu 1867 roku, wprowadzone zostały do użytku w dużych urzędach pocztowych klasyczne frankatury mechaniczne. W produkcji tych stempli oparto się na używanym od początku siódmego dziesięciolecia XIX wieku kasowniku jednoobrączkowym. W Regencji Gdańsko-Kwidzyńskiej takie frankatury stosowane były w Gdańsku, Kwidzynie, Elblągu oraz w Grudziądzu, a w sąsiedniej Regencji Królewieckiej, w Królewcu.
Właśnie te stemple spełniły podstawowe reguły zawarte w definicji tych znaków[3] czyli potwierdzały uiszczenie całego porta przez nadawcę. Są to stemple koliste jednoobrączkowe zawierające w otoku nazwę urzędu pocztowego oraz jego numer, a polu środkowym pod łukiem nazwy literę „F.”. Pod nią, w poziomej osi stempla, data pisana w dwu rzędach, u góry dzień i miesiąc rozdzielone spacją a pod spodem, w dolnej połowie rok. W dolnej części otoku znajduje się godzina nadania przesyłki z oznaczeniem pory dnia. Stosowane liternictwo to majuskuła Arial. Odbijane były zgodnie z tradycją (kolor czerwony taksy przeznaczony był dla przesyłek opłaconych przez nadawcę) tuszem olejowym wykonanym w oparciu o czerwony barwnik, zapewne sangwinę. Niekiedy barwa ta zastępowana jest przez kolor fioletowy (purpura) – czasowo Grudziądz, także niedaleki Królewiec. Ze wspomnianego obszaru najstarszy znany nam stempel nosi datę 17 października 1867 roku (Grudziądz), najpóźniejszy pochodzi z Gdańska i jest to 04 grudnia 1872 roku. W Malborku stempel taki nie został wprowadzony. Pierwsze frankatury mechaniczne pojawiają się w Malborku w 1929 roku[4], są to frankownice firmy Francotyp z nakładką propagandową stosowane w biurach u użytkowników. Wydaje się, że prekursorem w Malborku jest firma „PePeGe Deutsche Gummiwerke AG”. W 1931 roku maszynę frankującą funduje sobie malborska fabryka „Ostmark Kaesewerke G.m.b.H.”, producent margaryny OMA. W tym samym roku maszyna frankująca pojawia się w firmie „Pohl&Lehmann” produkującej żelatynę. W grudniu 1933 roku PePeGe zmienia nazwę na „Standard” i w związku z tym zmienia się treść nakładki frankującej. Jednak w związku z tym, że te najwcześniejsze frankatury mechaniczne nie są poświęcone ilustracyjnie bądź tekstowo zamkowi w Malborku – nie będziemy ich tutaj omawiali. Artykuł nasz poświęcamy frankaturom z elementem ilustracyjnym bądź opisowym poświęconym malborskiej warowni.
W czasie stosowania frankatur mechanicznych w Malborku używano trzech nakładek frankujących różniących się między sobą rysunkiem znaku opłaty. Znak ten składał się z kolistego datownika, nakładki propagandowej tylko tekstowej bądź z elementem ilustracyjnym oraz znaku opłaty. Odbijane były przy pomocy czerwonego (o różnych odcieniach) tuszu. Wszystkie frankatury zawierają numeratory. We frankaturach długo eksploatowanych zauważyć można, że licznik resetował się po dojściu do numeru 9 999, liczenie zaczynało się od 0 001. Wszystkie maszyny frankujące przyporządkowane były do urzędu pocztowego Marienburg 1. W 1933 roku, zapewne w końcu maja lub na samym początku czerwca, pojawia się w urzędzie pocztowym Marienburg 1 przy obecnej ulicy 17 Marca nakładka ilustracyjno-tekstowa poświęcona festiwalowi teatralnemu imienia Wielkiego Mistrza Zakonu Niemieckiego, Henryka von Plauen. Przedstawienia teatralne związane z tym wydarzeniem prezentowane były na scenie ustawionej na rynku staromiejskim na tle południowej elewacji zamku. Nie są obecnie znane dokładne ramy czasowe jej stosowania. Nie natrafiłem na nią po 1933 roku, więc należy domniemywać, że stosowano ją w krótkim okresie wokół Zielonych Świątek 1933 roku. Frankatura składała się z trzech niezależnych elementów – datownika, warstwy ilustracyjnej z widokiem zamku od narożnika południowo-wschodniego oraz ustawionych na jego tle dekoracji teatralnych połączonych z opisem upamiętnianego wydarzenia oraz znaku opłaty z nazwą kraju oraz informacją o wysokości pobranego porta. Napis pod częścią ilustracyjną w tłumaczeniu na język polski brzmiał „DEKORACJE TEATRALNE PRZED MALBORKIEM”, pod znakiem opłaty umieszczono napis „FESTIWAL ZAKONU NIEMIECKIEGO HEINRICHA V. PLAUEN. Zielone Świątki, 2-4 i 5 czerwca”. Zapewne z początkiem 1936 roku na frankaturze mechanicznej Urzędu Miejskiego w Malborku pojawiła się kolejna nakładka propagandowa zapraszająca do odwiedzania wielkiej atrakcji turystycznej III Rzeszy – czyli zamku w Malborku. Elementem ilustracyjnym jest widok zamku podobny do tego z poprzedniej frankatury, jednak jest to odmienny rysunek. W miejscu dekoracji teatralnych widzimy rosnące tam na codzień drzewa, a w związku z mniejszą skalą ilustracji – jej zasięg w kierunku północnym jest większy. Dodatkowym elementem związanym z częścią ilustracyjną jest napis identyfikujący właściciela tej maszyny frankującej – „Magistrat Marienburg”. Napis propagandowy umieszczony pod znakiem opłaty oraz częścią ilustracyjną brzmi w tłumaczeniu na język polski „ODWIEDZAJCIE MALBORK / NAJPOTĘŻNIEJSZY SYMBOL / NIEMIECKIEGO WSCHODU”.
Posiadane przeze mnie odbitki frankatury, także zebrana dokumentacja fotograficzna, pozwalają stwierdzić, że okres stosowania tej nakładki to zapewne 01 stycznia 1936 do około 01 września 1939. Najwcześniejszy przykład zastosowania tego stempla nosi datę 18 lutego 1936 roku. Analiza numeracji (kolejności przesyłek) pozwala stwierdzić, że mamy do czynienia z tą samą maszyną frankującą. Najstarszy przykład jej zastosowania widzimy na omówionej powyżej przesyłce z 1933 roku. Jest to numer 4210. Czyli że w okresie poprzedzającym odbicie jej na liście wysłano z Magistratu Malbork minimum 4209 przesyłek z tą frankaturą. W lutym 1936 roku numerator ma liczbę „5739”. Nie oznacza to bynajmniej tak małej (około 1600 sztuk) ilości korespondencji wychodzącej. Wskazuje na to kolejne odbicie wykonane ponad dwa miesiące później, gdzie mamy numer „7281” – a więc wzrost o około 1500. Sugeruje to fakt, że pomiędzy 1933 a 1936 rokiem co najmniej raz numerator osiągnął cyfrę „9999”. Najpóźniejszy znany numer z 02 maja 1939 roku ma wartość „3165”. Czyli mamy pewność, że wartość maksymalna została po drodze po raz kolejny przekroczona, może nawet więcej razy. Widzimy, że takie walory winny być powszechne. Jednak tak nie jest. Dlaczego? Ano zapewne z racji tego, że większość korespondencji kierowana była do różnorakich urzędów, a archiwa te (z racji wojny) nie zachowały się. Poza tym przy archiwizacji koperty były zazwyczaj usuwane. Chociaż na pewno należy spodziewać się jeszcze większej ilości takich walorów w zasobach archiwalnych przechowywanych na świecie.
W czasie wojny w urzędzie pocztowym Marienburg1, pojawiła się nowa nakładka propagandowa związana z Urzędem Miasta. Jej funkcja, podobnie jak poprzednich nakładek, jest czysto propagandowa – służy reklamowaniu największej atrakcji turystycznej miasta, czyli zamku rycerzy Zakonu Niemieckiego. Nakładka ilustracyjnie pozbawiona została rysunku zamku na rzecz widoku głowy średniowiecznego rycerza na tle tarczy z krzyżem. Wprowadzono ją być może jednocześnie ze wspomnianym kasownikiem propagandowym. Najstarsza znana mi odbitka pochodzi z 13 listopada 1939 roku. Ze względu na brak materiału porównawczego nie mam możliwości określenia okresu stosowania frankatury z tą nakładką.
W części ilustracyjnej wykorzystano opracowany w I półroczu 1939 roku motyw „głowy średniowiecznego rycerza na tle tarczy z krzyżem. Zapewne z końcem lutego w obydwu urzędach malborskich wycofano kasowniki propagandowe popularyzujące korzystanie w wyjazdach do Gdańska z autobusów pocztowych (ruch bezwizowy), a z dniem 01 czerwca tegoż roku wprowadzono ilustrowany kasownik propagandowy „Zamek Niemieckiego Zakonu Rycerskiego / 700 lat wschodniej historii”. Datownik ten z przerwami był stosowany w obydwu urzędach do kwietnia 1943 roku. W międzyczasie pojawiły się jeszcze dwa stemple okolicznościowe wykorzystujące ten motyw dekoracyjny. Ostatni raz stempel z „głową rycerza na tle tarczy z krzyżem” użyty został (wg posiadanej przeze mnie dokumentacji) 19 stycznia 1945 roku, tydzień przed wkroczeniem do Malborka Armii Czerwonej.
W okresie po 1945 roku nie stosowano w Malborku frankatur mechanicznych związanych treściowo bądź ilustracyjnie z zamkiem czy Muzeum Zamkowym. Przełom nastąpił w 01 listopada 2005 roku. Wówczas to Muzeum Zamkowe w Malborku wydzierżawiło od Poczty Polskiej frankownicę oraz zamówiło do niej serię nakładek propagandowych i oznaczeń przesyłek (list zwykły, polecony, za zwrotnym dowodem doręczenia, ekspres). Frankownica otrzymała numer eksploatacyjny użytkownika „108”, a przypisana była do urzędu pocztowego Malbork 1 (z oznaczeniem „G 309”). Nakładki propagandowe dotyczyły:
- Życzenia z okazji Świąt Bożego Narodzenia;
- Życzenia z okazji Świąt Wielkanocnych;
- 45-lecia Muzeum Zamkowego;
- Uznania zamku za Pomnik Historii i Kultury Narodowej;
- Widowiska „Oblężenie Malborka” w 2006 roku;
Frankatura odbijana była na listach z nakładką propagandową bądź bez – w zależności od okresu używania. Jeżeli zdarzyło to się w czasie wskazanym przez treść nakładki, wówczas stosowano ją. W pozostałych okresach roku nakładka nie była używana. Wówczas stempel frankatury wyglądał w poniższy sposób. We frankownicy istniała możliwość dodawania z lewej strony datownika bądź nakładki propagandowej oznaczenia typu przesyłki. Spośród innych poczt świata jeszcze poczta niemiecka umieściła zamek malborski na swojej frankaturze mechanicznej. Jest to frankatura znana w kolorach czerwonym i ciemnoniebieskim, zawierającej zarówno w treści jak i w opisie treści związane z zamkiem w Malborku. Motyw ilustracyjny to widok zamku malborskiego zza Nogatu od strony południowo-zachodniej. Co prawda wg Deutsche Bundespost, Malbork jest „Marienburg- Westpreussen” co zupełnie prawdzie geopolitycznej nie odpowiada. Nakładka związana jest z wydawnictwem i redakcją „Marienburger Zeitung”, periodykiem wydawanym od 1945 roku przez Heimatkreis Marienburg (związek dawnych mieszkańców Malborka) na terenie Niemiec. Najstarsza odbitka pochodzi z 1965 roku i jest związana z urzędem Munster 2. Przystawiono ją na opasce gazetowej, podobnie jest z kolejnym walorem z tą frankaturą z 1986 roku z urzędu pocztowego Munster 1. Jedyna różnica w rysunku związana jest z innymi numerami kodowym i oznaczeniem kraju związkowego na Munster 2. Dwie kolejne odbitki pochodzą już z przełomu XX na XXI wiek (ta starsza jest z końca 1999 roku). Są to na nowo opracowane w części graficznej frankatury, z nową formą znaku opłaty. W związku z wprowadzeniem w Niemczach EURO – najpóźniejsza jest już w tej walucie. Wcześniejsza odbita jest w kolorze czerwonym, ta z XXI wieku – ciemno-niebieska. I na tym zakończę tą prezentację frankatur mechanicznych z Malborka/Marienburg, gdzie elementem graficznym bądź opisowym jest zamek w Malborku. Mam nadzieję, że zawarte w opracowaniu informacje będą przydatne dla czytelników. Proszę o uwagi, a także o podzielenie się informacjami, do których nie dotarłem.
Przypisy:
[1] Zimnicki Jerzy, Zamek malborski na znakach opłaty pocztowej. Przegląd Filatelistyczny, nr 12/ 2021, str. 512-516.
[2] Klaus Wolff, Danzig Katalog, Band 1, Aufgabe- Und Entwertungsstempel 1817 bis 1945. 3 Auflage, Berlin 2005. Str. 1-21, 1-22. Katalog specjalizowany znaków pocztowych ziem polskich. KAW 1990, tom I, str. 122.
[3] Encyklopedia Filatelistyki, Warszawa 1993, str.165-166
[4] Rozporządzenie ministra poczt Rzeszy Niemieckiej z 1929 roku.